KOOPERATİFÇİLİK NEDİR? VE KIBRIS'TA KOOPERATİFÇİLİK

GİRİŞ

Kooperatif'in Ortak Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Değerleri

Kooperatifler, çalışanlarının sahip olduğu, üyelerinin kontrolünü ve denetimini yaptığı, ortak ekonomik, sosyal ve kültürel değerlerde bir araya gelinen işletmelerdir.

Üyeleri çalışanlar, kullanıcılar veya bölge sakinleri olan kooperatiflerde "Bir Üye, Bir Oy" kuralı ile demokratik şekilde yönetilirler.

Koperatiflerin amacı yalnızca kar değil, uluslararası kabul görmüş ilkeleri paylaşır ve işbirliği yoluyla daha iyi bir dünya oluşturmak için birlikte hareket ederler. 

Adalet, eşitlik ve sosyal adaleti kuruluşun merkezine koyan dünya çapındaki kooperatifler, insanların uzun vadeli iş ve refah üreten sürdürülebilir işletmeler oluşturmak için birlikte çalışmalarına izin veriyor.

  
Birleşmiş Milletler tarafından 2012 yılı kooperatifçilik yılı ilan edilirken, Kuzey Kıbrıs’ta ne kadar da özlem duygusu içinde barındırırsa da kötü tecrübelerden dolayı kooperatifçiliğe pek sıcak bakılmamaktadır. 

Son dönemlerde, bazı girişimler yapılmış olsa da ekonomik anlamada az sayıda üretim kooperatif bulunmaktadır.

Kıbrıs’ta bu konuda yapılan araştırmaların da çok sınırlı sayıda kalması (Orhan Aydeniz, Hasan Rifat Siber ve Okan Şafaklı ayrı tutulmalıdır) daha geniş çaplı yapılacak araştırmaların da önünü tıkamaktadır. 

Kıbrıs’ın Güneyinde ise, 2012 Uluslararası Kooperatifçilik Yılı çerçevesinde “Daha İyi Bir Dünya için Kooperatif İşletmeleri” adlı konferansa ev sahipliği yapmıştır.  Bu yapılan çalışma, dünyada kooperatifçiliğin hem istihdam, hem de ekonomideki etkilerini ortaya çıkarmaktır. 

KOOPERATİFÇİLİĞİN TARİHÇESİ

Kooperatifçiliğin Tarihçesi

Kooperatifçiliğin temelini teşkil eden dayanışma fikri çok eskilere uzanmaktadır. Tarih boyunca bireyler ortak hedeflere varabilmek için birlikte çalışmışlardır. Örneğin, bireyler aile, kabile ve aşiret şeklinde yaşayıp avcılık alanındaki başarıların ve paylaşımların avantajını görmeleri onları birlikte hareket etmeye teşvik etmiştir. Kıbrıs’ta ise eski dönemlerde, tarımsal anlamda, müşterek çoban tutma, müşterek hasat gibi birlikte çalışma faaliyetleri görülebilmiştir.

İlk Kooperatifçilik örnekleri Avrupa ve Kuzey Amerika’da 17. Ve 18’inci yüz yılda kendini göstermiştir. Rochdale Toplum Öncüleri tarafından İngiltere’de 19’uncu yüzyılda modern anlamda kooperatifçilik hareketini başlatmışlardır. Özellikle, Rochdale Toplum Öncülerinin bu hareketi ile kooperatif işletmelerinin kalkınmasını sağlayacak eşsiz katkısı ise yeni bir yasanın yapılmasını gündeme getirmiş ve kooperatifçilik prensiplerin oluşturulmasını sağlamıştır. Kooperatifçilik gündeme geldiği günden beri tüm ülkelerde faaliyet göstermektir. Bu çerçevede, ABD, Almanya, Arjantin, Avustralya, Belçika, Danimarka, Fransa, Hindistan, Hollanda, İngiltere, İsviçre, İtalya ve Sırbistan’daki kooperatiflerin temsilcileri 19 Ağustos 1895 yılında Londra’da bir araya gelerek Uluslararası Kooperatifçililer Birliği (ICA) ilk toplantısını yaparak kurulmuştur. ICA’nın amaçları arasında, kooperatifçilik prensiplerinin tanımlanması ve korunmasının yanında uluslararası ticaretin gelişmesini de sağlamaktadır. Özellikle, hem I. hem de II. Dünya Savaşında yaşamını sürdürebilen tek uluslararası örgüttür. Şu anda, ICA’nın 98 ülkede 273 kooperatif üyesinden 1 milyardan fazla kişiyi temsil etmektedir. Bu rakamlar baz alındığında uluslararası alanda en büyük sivil toplum örgütlerinden biridir. 

 Kıbrıs’ta ise ilk modern kooperatifi, Kıbrıslı Rum ve Türkler tarafından Tasarruf ve Kredi Kooperatif Şirketi ismi altında 1909 yılında kurulmuştur. Bununla birlikte, ortaklarının tamamı Türklerden oluşan ilk kooperatif ise, 1927 yılında Mağusa’ya bağlı Sütlüce Köyünde kurulmuştur.  

KOOPERATİFÇİLİĞİN PRENSİPLERİ

Rochdale Toplum Öncüleri tarafından kurulan kooperatifteki prensipler zamanla evrimleşerek en son halini Uluslararası Kooperatifiler Birliği 1995’de Genel Kurul Toplantısında ilkeler gözden geçirilerek 7 maddelik prensipler kabul edilmiştir.

1- Gönüllü ve Açık Üyelik: Kooperatifler üye olmanın sorumluluğunu almaya gönüllü herkese açık organizasyonlardır. Cinsiyet, sosyal, ırk, politik ve dini ayrım gözetmeksizin herkese açıktır.

2- Demokratik Yönetim: Kooperatifler uygulanan politikaları belirleme ve karar alma konularına katılan üyelerce kontrol edilen demokratik organizasyonlardır. Üyeler eşit oy hakkına sahiptir.

3- Üyelerin Ekonomik Katılımı: Üyeler kooperatif parasını demokratik olarak kontrol eder, eşit olarak katılırlar. Para kooperatifin ortak çıkarı için kullanılır. Üyeler üyelik koşulu olarak sınırlı bir bedel öder. Üyeler kooperatifi geliştirmek ve diğer aktiviteleri desteklemek için  ek bedel öderler.

4- Özerklik ve Tarafsızlık: Kooperatifler, üyeleri tarafından yönetilen özerk organizasyonlardır. Hükümet veya diğer organizasyonlarla yaptıkları anlaşmalarda veya dış kaynaklardan anapara artırımında üyelerinin demokratik kontrolü ve özerk yapıyı koruyacak şekilde hareket ederler.

5- Eğitimin Geliştirilmesi: Kooperatifler gelişim odaklı olarak, üyeleri ve seçilmiş temsilcileri, yöneticileri ve çalışanları için eğitim sağlayabilir.

6- Kooperatif İçinde İşbirliği: Kooperatifler kooperatif hareketini güçlendirip daha verimli hale getirmek için lokal, milli, bölgesel ve uluslararası yapılarda üyelerine hizmet verirler.

7- Topluma Karşı Sorumluluk: Kooperatifler topluluk gelişimi için üyeler tarafından onaylanan politikalara göre çalışırlar.

Ayrıca, Uluslararası Kooperatif Birliği (ICA)’nın tanımına göre kooperatif; gönüllü olarak bir araya gelen kişilerin, ekonomik, sosyal ve kültürel gereksinimlerini ve isteklerini birlikte karşılamak için demokratik biçimde kendi kendini yöneten ve denetleyen bir girişimdir.

KOOPERATİF TÜRLERİ

Dünya’da çeşitli kooperatif yönetim türleri bulunmaktadır. Bunların başlıcalar;    Perakendeci Kooperatifleri,    İşçi Kooperatifleri    Gönüllü kooperatifleri    Sosyal Kooperatifler    Tüketici Kooperatifleri    İş ve İstihdam Kooperatifleri    Yeni Nesil Kooperatifleri

Ayrıca, dünyada çeşitli kooperatif türleri mevcuttur. Konut Kooperatifleri Kamu Hizmeti Kooperatifleri Tarımsal Kooperatifleri Kredi Birlikleri ve Bankacılık Kooperatifleri Federal ve İkincil Kooperatif Toptancı kooperatifleri Kooperatif Birlikleri Politik Akım Kooperatifleri

Kuzey Kıbrıs’ta Kalkınma Kooperatifleri, Kooperatif Kredi Şirketleri, Tasarruf Kooperatifleri ve Tüketim Kooperatifleri olarak 4’e ayrılmaktadır.

KOOPERATİFLERİN SOSYO-EKONOMİDEKİ YERİ

Kooperatiflerin İstihdamdaki Yeri

·       

ICA Coop,  2017 yılına ait Kooperatif ve İstihdam konulu bir rapor yayımlamıştır. BU rapora, dünyadaki 156 ülkeden gelen veriler dikkate alındığında, 279,4 milyon insan Kooperatiflerde istihdam edilmektedir. Diğer bir ifadeyle, bu ülkelerdeki çalışan nüfusun yaklaşık %10'u kooperatiflerde istihdam edilmiştir. Kooperatiflerde istihdam edilenlerin yaklaşık 252,2 milyonu tarım sektöründeki çalışanlarıdır.

Kıbrıs'ın Güney'inde yer alan 62 Kooperatifinde 3 Bin 85 çalışan yer almaktadır.

Fransa’da çalışan nüfus %3,5’ini temsil eden yaklaşık 680 bin kişi 17.897 adet kooperatifte istihdam edilmektedir.

Kenya’da nüfusun %63’ü kooperatiflerden yarar sağlamaktadır. Yaklaşık 780 bin Kenyalı 17.326 kooperatifte çalışmaktadır. 

Kolombiya’da bulunan yaklaşık 4 bin kooperatifte 130 bin kişiye doğrudan istihdam sağlamanın yanında ülkedeki tüm iş sektörlerinin %3,65’in temsil etmektedir. 

Endonezya’da bulunan 150.223 kooperatifte yaklaşık 574 bin kişi çalışmaktadır. 

Amerika Birleşik Devletleri’nde yaklaşık 30.000 kooperatifte 725 bin kişi çalışmaktadır.

Kooperatiflerin Ülke Ekonomilerine Yaptığı Katkı

Danimarka’daki tüketici perakende piyasasının %36,4’ünü tüketici kooperatifleri elinde tutmaktadır. 

Japonya’da çiftçi kooperatifleri tüm çiftçilerin %91’ini ve 90 milyar Amerikan Dolarını içinde barındırmaktadır. 
Ayrıca, 2007 yılındaki verilere göre, tüketici kooperatifleri gıda piyasası pazar payının %5,9’unu yani 34,048 milyar dolar ciroyu elinde bulundurmaktadır. 

Yeni Zellanda’daki kooperatif şirketleri Gayri Safi Yurt İçi Hâsılanın %22’sini oluşturmasının yanında süt işletmeciliğinin %95’inden sorum olmaktadır. Ayrıca, süt ve süt ürünlerinin ihracatının %95’i kooperatifler tarafından yapılmaktadır.

Kooperatiflerin Üyelerinin Nüfus İçindeki Yeri

Kanada’da her on kişiden 4’ü en azından bir kooperatifin üyesidir. Quebek’te yaklaşık nüfusun %70’i üye iken, Saskatchwan’da bu oran % 56’dır. Malezya’da, 6,78 milyon insan veya toplam nüfusun %27’si kooperatiflerin üyesidir. Norveç’te, nüfusun 2 milyon insanı kooperatiflerin üyesidir. Paraguay’da 783.000 veya nüfusun %18’i 1047 kooperatifin üyesidir. Bunun da 6 milyon insandan fazla kişiye doğrudan etki yapmaktadır. İspanya’da nüfusun %15’i veya 6,7 milyon insan 2008 yılında kooperatiflerin üyesi olduğu görülmektedir.

Kooperatifçiliğin Geleceğine Projeksiyon - Coops 2030

Uluslararası Kooperatifler Birliği, Birleşmiş Milletlerin 2015 yılında kabul ettiği Sürdürülebilir Kalkınmanın 2030 Ajandasında belirlenen 17 hedefe ulaşmak için tüm kooperatiflerin eğitilmesi yönünde katkı yapmak için taahhüt vermiştir.

Birleşmiş Milletler Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri:

1. Yoksulluk Yok
2. Sıfır Açlık
3. Sağlık ve Refahın İyileştirilmesi
4. Kaliteli Eğitim
5. Cinsiyet Eşitliği
6. Temiz ve Sağlıklı Su
7. Uygun Fiyata ve Temiz Enerji
8. Uygun İş ve Ekonomik Büyüme
9. Sanayi,İnnovasyon ve Altyapı
10. Eşitsizliği Azaltılması
11. Sürdürülebilir Şehirler ve Toplumlar
12. Sorumlu Tüketim ve Üretim
13. İklime Yönelik Faaliyetler
14. Su Altındaki Yaşam
15. Yüzeydeki Yaşam
16 Barış Adalet ve Güçlü Kurumlar
17. Hedeflere Yönelik İşbirliği

  Kıbrıs’ta Durum

Kıbrıs’ta kooperatifçiliğin yapılanması ve kurumsallaşması 1914 yılında “Kooperatif Şirketler Kanunu’nun” çıkarılmasıyla başlar. Daha sonra 1923 yılında tüm kooperatifleri kapsayan “Kooperatif Şirketler Kanunu” çıkarılır. 1925 yılında Kıbrıs Ziraat Bankası kurulur. 1937 yılına gelindiğinde ise, “Kıbrıs Kooperatif Merkez Bankası” kurulur.  

1959 yılında Kooperatif Yasası’nda bazı noksanlıklar tespit edilir günümüzde yürürlükte olan “Kooperatif Şirketler Yasa’sı” (Fasıl 114) çıkarılır. Bu yasada da yapılan bazı değişikliklerle iki toplumun kooperatiflerini ilgili tarafın mukayyidi tarafından yönetilirdi.

1975 yılından yapılan mübadeleden sonra göçmen olarak Kuzeye yerleşen Türkler ayni kooperatifleri kurarlar. Savaş sonrasında, yiyecek ve giyecek teminindeki sıkıntılar PEYAK gibi oluşturulan kooperatiflerin marketleri aracılığıyla giderilir. Üretilen ürünlerin satışı noktasında ise, kooperatif örgütü tarafından alınıp pazarlanmakta idi. 

Kuzey Kıbrıs’ta kooperatiflerin iş hacimlerinin genişlemesinden sonra Kooperatif Dairesi 94/2007 sayılı yasasıyla hizmete girdi. Böylece, kooperatiflerin kaydı, denetlenmesi ve eğitimi bu daire aracılığıyla yapılmaktadır.

14 Mayıs 2002 yılında fasıl 114 yapılan değişiklikle “Bankacılık” lisansı alamayan kooperatiflerin isimlerinde bankacılık teriminin bulunmasını yasaklamasının yanında mevduat alınıp kredi verilmesini yalnızca üyelerine izin vermektedir. 

Ayrıca, üyelerinden topladıkları mevduatların %80’ini plase etmelerini geri kalan %20’sini mevduat olarak KKTC Merkez Bankasına yatırmalarını zorunluluk haline getirmektedir. 

Bununla birlikte, 2002 yılında yapılan “Kooperatif Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu Yasa’sı” uyarınca kooperatifler yılda iki defa mevduatlarının binde 5’ini prim olarak fona yatırmasının yanında yıl sonu gelir fazlasının %10’unu yine fona gelir olarak yatırmak zorundadırlar.  

Ayrıca, fasıl 114 ün 6’ıncı maddesi uyarınca bir kooperatif in 12 üyesi olmadıkça kayıt yapılamayacağını ve 41’inci madde uyarınca da tasfiye koşullarını belirlemektedir.

YARARLANILAN KAYNAKLAR

Aydeniz C. Orhan, 2008 Kooperatifçilik ve Önemi

Siber R. Hasan 1990, Köycülüğümüzün Dünü Bugünü

Dr. Şafaklı Okan, 2003, KKTC’de Kooperatiflerin Finansmanı Üzerine Bir Çalışma, Yönetim ve Ekonomi, 

Fasıl 114 (Kooperatif Şirketler Yasası)

Niksarlı Muammer, Mart 2003 Avrupa Girişiminde Kooperatifler

Zeuli A. Kimberly ve Crop Robert “Cooperatives: Principles and Practices in the 21’st Century
Second Global Report on Cooperatives and Employment

http://2012.coop/en/history-ica
www.aib.org.tr/proje/kooperatif.doc

 http://2012.coop/en/ica/co-operative-facts-figures

Coop FR, Top 100 des Entreprises Coopératives et panorama sectoriel, 2010.

ILO, 2009

CONFECOOP

Ministry of Co-operative & SMEs, 
Indonesia, 2004

National Co-operative Business Association.

Coop Norden AB Annual Report 2007

Co-op 2007 Facts & Figures, Japanese Consumers' Co-operative Union.

New Zealand Co-operative Association, 2007.

Co-operative 
Secretariat, Government of Canada

Ministry of Entrepreneur and Co-operative Development, Department of Co-operative Development, Malaysia, 
Statistics 31 December 2009.

The Co-operative 
Centre of Norway.

Instituto Nacional de Cooperativismo, 
INCOOP.

CIRIEC, Las grandes cifras de la economía social.

   http://www.coopseurope.coop/node/285