GİRİŞ
 |
| Kooperatif'in Ortak Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Değerleri |
Kooperatifler, çalışanlarının sahip olduğu, üyelerinin kontrolünü ve denetimini yaptığı, ortak ekonomik, sosyal ve kültürel değerlerde bir araya gelinen işletmelerdir.
Üyeleri çalışanlar, kullanıcılar veya bölge sakinleri olan kooperatiflerde "Bir Üye, Bir Oy" kuralı ile demokratik şekilde yönetilirler.
Koperatiflerin amacı yalnızca kar değil, uluslararası kabul görmüş ilkeleri paylaşır ve işbirliği yoluyla
daha iyi bir dünya oluşturmak için birlikte hareket ederler.
Adalet, eşitlik ve
sosyal adaleti kuruluşun merkezine koyan dünya çapındaki kooperatifler, insanların
uzun vadeli iş ve refah üreten sürdürülebilir işletmeler oluşturmak için
birlikte çalışmalarına izin veriyor.
Birleşmiş Milletler tarafından 2012
yılı kooperatifçilik yılı ilan edilirken, Kuzey Kıbrıs’ta ne kadar da özlem duygusu içinde barındırırsa da kötü tecrübelerden
dolayı kooperatifçiliğe pek sıcak bakılmamaktadır.
Son dönemlerde, bazı girişimler yapılmış olsa da ekonomik anlamada az sayıda üretim kooperatif bulunmaktadır.
Kıbrıs’ta bu konuda yapılan
araştırmaların da çok sınırlı sayıda kalması (Orhan Aydeniz, Hasan Rifat Siber
ve Okan Şafaklı ayrı tutulmalıdır) daha geniş çaplı yapılacak araştırmaların da
önünü tıkamaktadır.
Kıbrıs’ın Güneyinde ise, 2012 Uluslararası Kooperatifçilik
Yılı çerçevesinde “Daha İyi Bir Dünya için Kooperatif İşletmeleri” adlı
konferansa ev sahipliği yapmıştır. Bu
yapılan çalışma, dünyada kooperatifçiliğin hem istihdam, hem de ekonomideki
etkilerini ortaya çıkarmaktır.
KOOPERATİFÇİLİĞİN
TARİHÇESİ
 |
| Kooperatifçiliğin Tarihçesi |
Kooperatifçiliğin temelini teşkil eden dayanışma fikri çok
eskilere uzanmaktadır. Tarih boyunca bireyler ortak hedeflere varabilmek için
birlikte çalışmışlardır. Örneğin, bireyler aile, kabile ve aşiret şeklinde
yaşayıp avcılık alanındaki başarıların ve paylaşımların avantajını görmeleri
onları birlikte hareket etmeye teşvik etmiştir. Kıbrıs’ta ise eski dönemlerde,
tarımsal anlamda, müşterek çoban tutma, müşterek hasat gibi birlikte çalışma
faaliyetleri görülebilmiştir.
İlk Kooperatifçilik örnekleri Avrupa ve Kuzey Amerika’da 17.
Ve 18’inci yüz yılda kendini göstermiştir. Rochdale Toplum Öncüleri tarafından
İngiltere’de 19’uncu yüzyılda modern anlamda kooperatifçilik hareketini başlatmışlardır.
Özellikle, Rochdale Toplum Öncülerinin bu hareketi ile kooperatif
işletmelerinin kalkınmasını sağlayacak eşsiz katkısı ise yeni bir yasanın yapılmasını gündeme getirmiş ve kooperatifçilik
prensiplerin oluşturulmasını sağlamıştır. Kooperatifçilik gündeme geldiği
günden beri tüm ülkelerde faaliyet göstermektir. Bu çerçevede, ABD, Almanya,
Arjantin, Avustralya, Belçika, Danimarka, Fransa, Hindistan, Hollanda,
İngiltere, İsviçre, İtalya ve Sırbistan’daki kooperatiflerin temsilcileri 19
Ağustos 1895 yılında Londra’da bir araya gelerek Uluslararası Kooperatifçililer
Birliği (ICA) ilk toplantısını yaparak kurulmuştur. ICA’nın amaçları arasında,
kooperatifçilik prensiplerinin tanımlanması ve korunmasının yanında
uluslararası ticaretin gelişmesini de sağlamaktadır. Özellikle, hem I. hem de
II. Dünya Savaşında yaşamını sürdürebilen tek uluslararası örgüttür. Şu anda,
ICA’nın 98 ülkede 273 kooperatif üyesinden 1 milyardan fazla kişiyi temsil
etmektedir. Bu rakamlar baz alındığında uluslararası alanda en büyük sivil
toplum örgütlerinden biridir.
Kıbrıs’ta ise ilk
modern kooperatifi, Kıbrıslı Rum ve Türkler tarafından Tasarruf ve Kredi
Kooperatif Şirketi ismi altında 1909 yılında kurulmuştur. Bununla birlikte,
ortaklarının tamamı Türklerden oluşan ilk kooperatif ise, 1927 yılında Mağusa’ya
bağlı Sütlüce Köyünde kurulmuştur.
KOOPERATİFÇİLİĞİN
PRENSİPLERİ
Rochdale
Toplum Öncüleri tarafından kurulan kooperatifteki prensipler zamanla
evrimleşerek en son halini Uluslararası Kooperatifiler Birliği 1995’de Genel
Kurul Toplantısında ilkeler gözden geçirilerek 7 maddelik prensipler kabul
edilmiştir.
1- Gönüllü ve Açık Üyelik:
Kooperatifler üye olmanın sorumluluğunu almaya gönüllü herkese açık
organizasyonlardır. Cinsiyet, sosyal, ırk, politik ve dini ayrım gözetmeksizin
herkese açıktır.
2- Demokratik Yönetim:
Kooperatifler uygulanan politikaları belirleme ve karar alma konularına katılan
üyelerce kontrol edilen demokratik organizasyonlardır. Üyeler eşit oy hakkına
sahiptir.
3- Üyelerin Ekonomik Katılımı:
Üyeler kooperatif parasını demokratik olarak kontrol eder, eşit olarak
katılırlar. Para kooperatifin ortak çıkarı için kullanılır. Üyeler üyelik
koşulu olarak sınırlı bir bedel öder. Üyeler kooperatifi geliştirmek ve diğer
aktiviteleri desteklemek için ek bedel
öderler.
4- Özerklik ve Tarafsızlık:
Kooperatifler, üyeleri tarafından yönetilen özerk organizasyonlardır. Hükümet
veya diğer organizasyonlarla yaptıkları anlaşmalarda veya dış kaynaklardan
anapara artırımında üyelerinin demokratik kontrolü ve özerk yapıyı koruyacak
şekilde hareket ederler.
5- Eğitimin Geliştirilmesi:
Kooperatifler gelişim odaklı olarak, üyeleri ve seçilmiş temsilcileri,
yöneticileri ve çalışanları için eğitim sağlayabilir.
6- Kooperatif İçinde İşbirliği:
Kooperatifler kooperatif hareketini güçlendirip daha verimli hale getirmek için
lokal, milli, bölgesel ve uluslararası yapılarda üyelerine hizmet verirler.
7- Topluma Karşı Sorumluluk:
Kooperatifler topluluk gelişimi için üyeler tarafından onaylanan politikalara
göre çalışırlar.
Ayrıca,
Uluslararası Kooperatif Birliği (ICA)’nın tanımına göre kooperatif; gönüllü
olarak bir araya gelen kişilerin, ekonomik, sosyal ve kültürel gereksinimlerini
ve isteklerini birlikte karşılamak için demokratik biçimde kendi kendini
yöneten ve denetleyen bir girişimdir.
KOOPERATİF
TÜRLERİ
Dünya’da
çeşitli kooperatif yönetim türleri bulunmaktadır. Bunların başlıcalar;
Perakendeci Kooperatifleri,
İş ve İstihdam Kooperatifleri
Yeni Nesil Kooperatifleri
|
Ayrıca, dünyada çeşitli kooperatif
türleri mevcuttur.
Konut Kooperatifleri
Kamu Hizmeti Kooperatifleri
Tarımsal Kooperatifleri
Kredi Birlikleri ve
Bankacılık
Kooperatifleri
Federal ve İkincil Kooperatif
Toptancı kooperatifleri
Kooperatif Birlikleri
Politik Akım Kooperatifleri
|
Kuzey Kıbrıs’ta Kalkınma
Kooperatifleri, Kooperatif Kredi Şirketleri, Tasarruf Kooperatifleri ve Tüketim
Kooperatifleri olarak 4’e ayrılmaktadır.
KOOPERATİFLERİN
SOSYO-EKONOMİDEKİ YERİ
Kooperatiflerin
İstihdamdaki Yeri
·
ICA Coop, 2017 yılına ait Kooperatif ve İstihdam konulu bir rapor yayımlamıştır. BU rapora, dünyadaki 156 ülkeden gelen veriler dikkate alındığında, 279,4 milyon insan Kooperatiflerde istihdam edilmektedir. Diğer bir ifadeyle, bu ülkelerdeki çalışan nüfusun yaklaşık %10'u kooperatiflerde istihdam edilmiştir. Kooperatiflerde istihdam edilenlerin yaklaşık 252,2 milyonu tarım sektöründeki çalışanlarıdır.
Kıbrıs'ın Güney'inde yer alan 62 Kooperatifinde 3 Bin 85 çalışan yer almaktadır.
Fransa’da
çalışan nüfus %3,5’ini temsil eden yaklaşık 680 bin kişi 17.897 adet
kooperatifte istihdam edilmektedir.
Kenya’da nüfusun %63’ü kooperatiflerden
yarar sağlamaktadır. Yaklaşık 780 bin Kenyalı 17.326 kooperatifte çalışmaktadır.
Kolombiya’da bulunan yaklaşık 4 bin kooperatifte 130 bin kişiye doğrudan istihdam sağlamanın yanında ülkedeki tüm
iş sektörlerinin %3,65’in temsil etmektedir.
Endonezya’da bulunan 150.223 kooperatifte yaklaşık 574 bin kişi çalışmaktadır.
Amerika Birleşik Devletleri’nde yaklaşık 30.000
kooperatifte 725 bin kişi çalışmaktadır.
Kooperatiflerin
Ülke Ekonomilerine Yaptığı Katkı
Danimarka’daki tüketici perakende piyasasının
%36,4’ünü tüketici kooperatifleri elinde tutmaktadır.
Japonya’da çiftçi kooperatifleri tüm çiftçilerin %91’ini ve 90 milyar Amerikan
Dolarını içinde barındırmaktadır.
Ayrıca, 2007 yılındaki verilere göre, tüketici
kooperatifleri gıda piyasası pazar payının %5,9’unu yani 34,048 milyar dolar
ciroyu elinde bulundurmaktadır.
Yeni Zellanda’daki kooperatif şirketleri Gayri
Safi Yurt İçi Hâsılanın %22’sini oluşturmasının yanında süt işletmeciliğinin
%95’inden sorum olmaktadır. Ayrıca, süt ve süt ürünlerinin ihracatının %95’i
kooperatifler tarafından yapılmaktadır.
Kooperatiflerin
Üyelerinin Nüfus İçindeki Yeri
Kanada’da her on kişiden 4’ü en azından bir kooperatifin üyesidir. Quebek’te
yaklaşık nüfusun %70’i üye iken, Saskatchwan’da bu oran % 56’dır. Malezya’da,
6,78 milyon insan veya toplam nüfusun %27’si kooperatiflerin üyesidir. Norveç’te,
nüfusun 2 milyon insanı kooperatiflerin üyesidir. Paraguay’da 783.000 veya
nüfusun %18’i 1047 kooperatifin üyesidir. Bunun da 6 milyon insandan fazla
kişiye doğrudan etki yapmaktadır. İspanya’da nüfusun %15’i veya 6,7 milyon
insan 2008 yılında kooperatiflerin üyesi olduğu görülmektedir.
Kooperatifçiliğin Geleceğine Projeksiyon - Coops 2030
Uluslararası Kooperatifler Birliği, Birleşmiş Milletlerin 2015 yılında kabul ettiği Sürdürülebilir Kalkınmanın 2030 Ajandasında belirlenen 17 hedefe ulaşmak için tüm kooperatiflerin eğitilmesi yönünde katkı yapmak için taahhüt vermiştir.
Birleşmiş Milletler Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri:
1. Yoksulluk Yok
2. Sıfır Açlık
3. Sağlık ve Refahın İyileştirilmesi
4. Kaliteli Eğitim
5. Cinsiyet Eşitliği
6. Temiz ve Sağlıklı Su
7. Uygun Fiyata ve Temiz Enerji
8. Uygun İş ve Ekonomik Büyüme
9. Sanayi,İnnovasyon ve Altyapı
10. Eşitsizliği Azaltılması
11. Sürdürülebilir Şehirler ve Toplumlar
12. Sorumlu Tüketim ve Üretim
13. İklime Yönelik Faaliyetler
14. Su Altındaki Yaşam
15. Yüzeydeki Yaşam
16 Barış Adalet ve Güçlü Kurumlar
17. Hedeflere Yönelik İşbirliği
Kıbrıs’ta Durum
Kıbrıs’ta kooperatifçiliğin yapılanması ve kurumsallaşması
1914 yılında “Kooperatif Şirketler Kanunu’nun” çıkarılmasıyla başlar. Daha
sonra 1923 yılında tüm kooperatifleri kapsayan “Kooperatif Şirketler Kanunu”
çıkarılır. 1925 yılında Kıbrıs Ziraat Bankası kurulur. 1937 yılına gelindiğinde
ise, “Kıbrıs Kooperatif Merkez Bankası” kurulur.
1959 yılında Kooperatif Yasası’nda bazı
noksanlıklar tespit edilir günümüzde yürürlükte olan “Kooperatif Şirketler
Yasa’sı” (Fasıl 114) çıkarılır. Bu yasada da yapılan bazı değişikliklerle iki
toplumun kooperatiflerini ilgili tarafın mukayyidi tarafından yönetilirdi.
1975 yılından yapılan mübadeleden sonra göçmen olarak Kuzeye
yerleşen Türkler ayni kooperatifleri kurarlar. Savaş sonrasında, yiyecek ve
giyecek teminindeki sıkıntılar PEYAK gibi oluşturulan kooperatiflerin
marketleri aracılığıyla giderilir. Üretilen ürünlerin satışı noktasında ise,
kooperatif örgütü tarafından alınıp pazarlanmakta idi.
Kuzey Kıbrıs’ta
kooperatiflerin iş hacimlerinin genişlemesinden sonra Kooperatif Dairesi
94/2007 sayılı yasasıyla hizmete girdi. Böylece, kooperatiflerin kaydı,
denetlenmesi ve eğitimi bu daire aracılığıyla yapılmaktadır.
14 Mayıs 2002 yılında fasıl 114 yapılan değişiklikle
“Bankacılık” lisansı alamayan kooperatiflerin isimlerinde bankacılık teriminin
bulunmasını yasaklamasının yanında mevduat alınıp kredi verilmesini yalnızca
üyelerine izin vermektedir.
Ayrıca, üyelerinden topladıkları mevduatların
%80’ini plase etmelerini geri kalan %20’sini mevduat olarak KKTC Merkez
Bankasına yatırmalarını zorunluluk haline getirmektedir.
Bununla birlikte, 2002
yılında yapılan “Kooperatif Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu Yasa’sı” uyarınca
kooperatifler yılda iki defa mevduatlarının binde 5’ini prim olarak fona
yatırmasının yanında yıl sonu gelir fazlasının %10’unu yine fona gelir olarak
yatırmak zorundadırlar.
Ayrıca, fasıl 114 ün 6’ıncı maddesi uyarınca bir kooperatif in 12 üyesi olmadıkça kayıt yapılamayacağını ve 41’inci madde uyarınca da tasfiye koşullarını belirlemektedir.
YARARLANILAN KAYNAKLAR
Aydeniz C. Orhan, 2008 Kooperatifçilik
ve Önemi
Siber R. Hasan 1990, Köycülüğümüzün
Dünü Bugünü
Dr. Şafaklı Okan, 2003, KKTC’de Kooperatiflerin
Finansmanı Üzerine Bir Çalışma, Yönetim ve Ekonomi,
Fasıl 114 (Kooperatif Şirketler Yasası)
Niksarlı
Muammer, Mart 2003 Avrupa Girişiminde Kooperatifler
Zeuli A.
Kimberly ve Crop Robert “Cooperatives: Principles and Practices in the 21’st
Century
Second Global Report on Cooperatives and Employment
Coop FR,
Top 100 des Entreprises Coopératives et panorama sectoriel, 2010.
Ministry of Co-operative & SMEs,
Indonesia,
2004
Coop Norden AB Annual Report 2007
Co-op 2007 Facts & Figures, Japanese Consumers'
Co-operative Union.
New Zealand Co-operative Association, 2007.
Co-operative
Secretariat, Government of
Canada
Ministry of Entrepreneur and Co-operative Development, Department
of Co-operative Development, Malaysia,
Statistics 31 December
2009.
The Co-operative
Centre of Norway.
Instituto Nacional de Cooperativismo,
INCOOP.
CIRIEC, Las grandes cifras
de la economía social.
